Embedded Files
Maliyyə bazarlarında hər şey qaydasındaymış kimi görünə bilər — səhmlər sabit qalır, valyuta kursları sakitdir, faizlər oynaq deyil. Amma səth sakit olsa da, dərinlikdə həmişə dalğalanma potensialı var. Banklar və investisiya şirkətləri üçün bu, sadəcə ehtimal deyil, gündəlik reallıqdır. Onlar hər səhər “bugün ən pis halda nə qədər zərər görə bilərik?” sualına cavab axtarır. Bu sualın cavabı isə “Value at Risk”, yəni “risk altındakı dəyər” (qısaca VaR) adlanan bir göstəricidə gizlidir.
Filip Petit: “Səkkiz dəfə keçməyi planlaşdırmırdım”
Rəqəmlərlə riskin sərhədi
VaR banklara bir növ fırtına proqnozu verir. Məsələn, əgər bir investisiya portfelinin birgünlük 99% ehtimalla VaR göstəricisi 1 milyon manatdırsa, bu o deməkdir ki, sabah bazarda çox güclü dəyişikliklər olmasa, bankın itkisi 1 milyon manatdan artıq olmayacaq. Amma o 1% ehtimal var ki, bazar gözlənilməz istiqamətə dönsün — məhz o zaman bankın risk idarəetmə sistemi “sərhəddən kənar hadisə” ilə üz-üzə qalar.
Bu rəqəmlər yalnız statistik deyil, həm də psixoloji əhəmiyyət daşıyır: menecerlər, treyderlər və nəzarətçilər üçün “nə qədər zərər dözüləndir” sualına konkret cavab verir. Məsələn, 10 milyon manatlıq portfeli olan bir bank üçün gündəlik 2% VaR – yəni 200 min manat – idarəolunan risk sayılır. Amma 5% və ya daha yuxarı dəyərlər artıq “narıncı siqnal” deməkdir.
Risk laboratoriyasında hesablanan ehtimallar
VaR-ın hesablanması üç əsas üsulla aparılır: tarixi simulyasiya, varians-kovarians metodu və Monte Karlo simulyasiyası. Tarixi simulyasiyada keçmiş bazar dəyişikliklərinə baxılır – yəni “tarix təkrarlanarsa, nə baş verərdi?” sualı verilir. Varians-kovarians metodu isə dəyişkənlik və korrelyasiyaları nəzərə alır – daha statistik yanaşmadır. Monte Karlo simulyasiyası isə minlərlə ehtimal ssenarisini “sınaqdan keçirərək” riskin ən real diapazonunu tapır.
Bütün hallarda məqsəd eynidir: gözlənilməz itkini ölçmək və kapitalı ona uyğun bölüşdürmək. Bu göstərici olmadan bankın risk xəritəsi kor qalardı.
VaR – sadəcə bir rəqəm deyil
1990-cı illərdə "JPMorgan"-ın “RiskMetrics” sistemi ilə məşhurlaşan VaR sonradan bazel standartlarının ayrılmaz hissəsinə çevrildi. Artıq Mərkəzi Banklar da kommersiya banklarından gündəlik VaR hesabatları tələb edir. Bu göstərici həm tənzimləyicilər üçün şəffaflıq, həm də bank rəhbərliyi üçün qərar aləti funksiyasını daşıyır.
Azərbaycan bankları da bu metodologiyanı mərhələli şəkildə tətbiq etməyə başlayıb. Xüsusən də treyder fəaliyyəti geniş olan və ya valyuta mövqeləri açıq banklarda VaR artıq zəruri “xəbərdarlıq siqnalı” rolunu oynayır.
VaR - Riskin dəyərini göstərən qrafik
Gələcəkdə riskin dili daha dəqiq olacaq
VaR mükəmməl deyil – o, yalnız normal bazar şəraitində işləyir, ekstremal hadisələri tam əhatə etmir. Lakin onun əsas rolu xəbərdarlıq etməkdir, proqnoz vermək deyil. Bu gün süni zəka və “stress-test” modelləri VaR-ı tamamlayır, risk idarəetməsini daha çevik və real vaxt rejimində izlənilə bilən sistemə çevirir.
Maliyyə dünyasında heç kim fırtınanı dayandıra bilməz, amma onun gələcəyini hiss etmək mümkündür. VaR – bankların bu hissini ölçən barometrdir. O, sanki bankın nəbzini tutan cihazdır: ritm pozulanda ilk xəbərdarlığı da o verir.
Google Sites
Report abuse