İtkilərin açdığı qapı: Qəlbin sükutunda gizlənən niyyət

İnsan həyatında itki çox vaxt emosional boşluq kimi yaşanır. Amma sufi baxışında bu boşluq dağıntı deyil, qəlbin səsinin azaldığı və insanın özünə doğru çəkildiyi bir mərhələdir. Psixoloji araşdırmalar göstərir ki, ciddi itki yaşayan insanların təxminən 67%-i ilk mərhələdə “donma” reaksiyası verir — düşüncələr ağırlaşır, diqqət azalır, emosional ritm zəifləyir. Sufilər isə bu mərhələni təhlükə kimi yox, qapı kimi görür, çünki səslər azaldıqca insanın içindəki fitri nur — doğuşdan gətirdiyi iman — daha görünən olur.

Qəlbin aşağı tezliyi – sufilərin “ilk sükut” dediyi hal

İtkinin ilk anlarında qəlbin ritmi enir, insan içə çəkilir, dünya səslərindən uzaqlaşır. Bu, sufilərin “xəlvət” dediyi başlanğıc sakitlik halıdır. Psixoloji ədəbiyyat bunu “müvəqqəti emosional yavaşlama” adlandırır və insanların təxminən 70%-i bu mərhələdə qərar verməkdə çətinlik yaşayır. Lakin sufilər üçün məhz bu yavaşlıq niyyətin formalaşdığı ən həssas nöqtədir, çünki insan artıq instinktiv reaksiya vermir, nəfsin səsi zəifləyir, qəlbin dərin qatları üzə çıxmağa başlayır. 

Qəlbin ən dərinliyi Allahın ruhu ilə işıqlanıbsa, eqo (nəfs) və kibrin qatları onu təbəqələrdə basdırıb. 

Niyyətin ayrıcı xətti – qaçmaqla anlamaq

İtki insanı iki niyyət arasında buraxır: qaçmaq və ya şəfa tapmaq.

Qaçma niyyətində insan yaranı örtmək istəyir. Bu zaman qəlbin ritmi donur, beyin müdafiələr yaratmağa başlayır. Araşdırmalara əsasən, travmadan sonra “inkar strategiyası”nı seçən insanların 52%-i uzunmüddətli narahatlıq və emosional tükənmə yaşayır. Sufi dillə desək, bu, “daxili məngənə”dir — sakitlik kimi görünən, amma əslində insanı sıxan hal.

Şəfa niyyəti isə tam əksidir. İnsan yaranı görməyə, anlamağa və mənalandırmağa cəhd edir. Psixoloji tədqiqatlarda bu, “posttravmatik böyümə” adlanır və insanların 44%-ində müşahidə olunur. Bu mərhələdə əməl yumşalır, qəlb dərinləşir, insan daha müdrik olur. Sufilər bunu belə təsvir edir: “Yaranı görən şəxs, öz yolunu da görməyə başlayır”. 

İman – niyyətin istiqamətini müəyyənləşdirən daxili kompas

Sufi təliminə görə iman qəlbin nurudur. Bu nur niyyətə forma, istiqamət və dayanıqlıq verir. İnanca sahib insanlar qərarvermədə 20–25% daha yüksək emosional sabitlik göstərir, çünki onların niyyəti duyğuların dalğasından fərqli olaraq dəyərlərə bağlıdır.

İmanlı niyyət sadədir: “Bunu doğru bildiyim üçün edirəm”, “Bu məni təmiz saxlayır”, “Bu yol məni qoruyur”. 

Sufilər bu sadəliyi yüksək mərtəbə sayır, çünki bu niyyət nəfsin qorxularından deyil, qəlbin dərin səsindən doğur. İmansız niyyət isə sufilərin ifadəsi ilə “küləkdə alov kimidir” — parlayır və sönür. İmanlı niyyət isə köz kimidir — içdən yanır və davamlıdır.

Nəfsin pərdələri – eqonun çatlamasının zəruriliyi

Eqo iki dayağa söykənir: sahiblik hissi və nəzarət illüziyası. İtki bu iki dayağı birdən sındırır. Məhz buna görə insanlar itkidən sonra tez-tez öz kimliyi haqqında suallar verir. Psixoloji məlumatlara əsasən, böyük itkilərdən sonra insanların 78%-i “Mən kiməm?” sualını yenidən düşünməyə başlayır.

Sufilər bu çatlamanı “nəfsin pərdələrinin yanması” adlandırır. Bu yanmadan sonra insan köhnə cavablarla yaşaya bilmir. Qəlb açılır, insan dərinliyə yönəlir və orada fitri nurla — imanla qarşılaşır. Sufi hikmətinə görə, “nəfsin qırıldığı yerdə, qəlbin işığı görünür”. Bu hal insanın içindəki suallara aydınlıq gətirir, qorxuları zəiflədir və sakitlik yaradır. İnsanın zehni yenidən istiqamət tapır və o, yoluna daha sağlam dəyərlərlə davam edir. 

Fena və Beka – sufilərin insanın daxili dönüşünü izah edən iki mərhələsi

Sufi mənbələrində itki iki böyük halın başlanğıcı sayılır: Fena — eqonun əriməsi, Beka — imanın qalması.

İnsan bağlılıqlarını, gözləntilərini və nəzarət illüziyasını itirdikdən sonra qalan tək şey qəlbin dərin səsidir. Sufilər bu prosesi belə yekunlaşdırır: “İtki səndən heç nəyi aparmaz; sənə qalanı göstərər”. Psixoloji planda da bu belədir: insan bütün zahiri dayaqlarını itirəndə daxili dayağını — dəyərlərini, imanını və niyyətinin mahiyyətini daha aydın görür.

İtki insanı sındırmır, içində gizlənən həqiqəti üzə çıxarır

Sufi baxışında itki düşüş deyil, transformasiyadır. Qəlbin ritmi aşağı düşür, amma bu ritm çöküş deyil, təmizlənmədir. İnsan ya qaçır və donur, ya da yaranın içinə baxır və böyüyür. Niyyəti təmiz olan insanın beynində elastiklik artır, niyyəti qaçmaq olan insanın beyni müdafiəyə keçir. İman isə bu yol ayrıcında ən güclü kompasdır — niyyətə istiqamət verən, onu qoruyan, ona enerji qatan daxili nur.

Sufilərin minillik sözləri bu həqiqəti bir cümlədə cəmləyir: “Ağrı qoparar, sükut açar, iman qalar”.