İmanın görünməz nizamı: Elmin, psixologiyanın və kainatın dilini birləşdirən cavab

Müasir insan hər gün informasiya seli ilə üz-üzə qalır: elm yeni nəzəriyyələr yaradır, psixologiya insan davranışını izah edir, astronomiya kainatın sərhədlərini böyüdür, sosial həyat isə dəyişən ritmləri ilə davamlı yeni suallar doğurur. Bu sualların hər biri ayrıca sahələr tərəfindən öyrənilsə də, onların ortaq bir nöqtəsi var: insanın mənəvi boşluğu və mənanın axtarışı. Məhz bu nöqtədə iman sadə və güclü çərçivəsi ilə fərqlənir, çünki iman yalnız cavab vermir — sualın özünü də mənalandırır.

Elmin soyuq suallarına isti cavab: Yaradılışın tək mərkəzli izahı

Elmin əsas paradokslarından biri budur ki, o, necə baş verdiyini izah edir, amma niyə baş verdiyini izah edə bilmir. Kainatın yaşının təxminən 13.8 milyard il olduğu məlumdur, lakin bu rəqəm “nədən əvvəl?” sualını cavabsız qoyur. İman isə bu boşluğu “Başlanğıcın da yaradanı var” tezisi ilə bağlayır. Big Bang nəzəriyyəsi ilə “Kun fə yəkun” (Ol! - dərhal olur) ifadəsinin semantik yaxınlığı, elm və iman arasında görünməz körpü yaradır.

Bundan əlavə, kainat sabitlərinin — məsələn, cazibə qüvvəsinin 10⁻³⁹ dəqiqliyində tənzimlənməsi — təsadüfdən çox, bir dizaynı xatırladır. İman bu tənzimlənməni “nizamlayanın iradəsi” ilə izah edir. Elm mexanizmi göstərir, iman isə məntiqi çərçivəyə salır.

Psixologiya davranışı oxuyur, iman isə niyyəti

Son illərin statistikasına görə, dünyada hər il təxminən 280 milyon insan depressiya yaşayır. Psixologiya bu problemlərin yaranma mexanizmlərini izah edir: travma, stress, keçmiş təcrübə, identiklik böhranı. Amma psixologiya insana “daxili dayağı” vermir — o, yalnız davranışların səbəbini açır.

İman isə insanın niyyətini və daxili mərkəzini müəyyənləşdirir. Quranda “Qəlblər yalnız Allahı xatırlamaqla aram tapar” ifadəsi psixoloji terminlərlə desək, insanın “özündən böyük nizamla əlaqə quraraq mənalandığı” fenomeni açıqlayır. Bu, “meaning making” deyilən mexanizmlə də üst-üstə düşür. Ona görə də çox psixoterapevt pasiyentin ən dərin sualını belə təsvir edir: “Nə üçün yaşayıram?” — bu isə yalnız iman çərçivəsində qəti cavab alır.

Astronomiyanın sonsuzluq sualı və imanın mərkəz ideyası

Astronomiya kainatın genişləndiyini, milyardlarla qalaktika olduğunu, hər qalaktikada isə orta hesabla 100 milyard ulduz mövcud olduğunu bildirir. Bu rəqəmlər nə qədər böyükdürsə, insan bir o qədər kiçik görünür. Amma iman bu kiçikliyi yox, mənalılığı önə çıxarır: “Sən kiçik deyilsən, sən seçilmisən”.

Kosmosun ölçüləri insanı boşluğa atırsa, iman həmin boşluğu mərkəzə çevirir. Astronomiya kainatı təsvir edir, iman isə insanın bu kainatdakı yerini müəyyənləşdirir. Bu, astronomiya üçün əlçatmaz olan bir funksiyadır.

Sosiologiya cəmiyyəti oxuyur, iman isə insanı və cəmiyyəti birlikdə nizamlayır

Sosiologiya nümunələrlə göstərir ki, dəyərlərin dağılması insanların sosial davranışına güclü təsir göstərir. Dünya miqyasında ailə institutunun zəifləməsi, boşanmaların artması və fərdiyyətçiliyin yüksəlişi bunu sübut edir: yalnız 2023-cü ildə bir çox Avropa ölkələrində boşanma nisbəti 40–60% arasında dəyişib.

İman isə sosial nizamın təməlini davranış kodları ilə qurur: ədalət, məsuliyyət, vəfa, şəfqət. Sosiologiya problemi təsvir edir, iman isə həm diaqnoz, həm də resept verir. Bu səbəbdən bəşər tarixində davamlı cəmiyyət modeli yalnız dini çərçivələr daxilində uzunömürlü olub.

Simvolların dili: Ay, günəş, sufi metaforları və kosmik harmoniyalar

İnsan beyni simvollarla düşünür. Məsələn, ay təqvimi ilə işləyən müsəlman təqvimi astronomiyanın real dövrlərinə tam uyğundur: ayın Yer ətrafında dövrü 29.53 gündür və hicri təqvim bununla eynidir. Sufi poeziyasında “nur”, “güzgü”, “pərdə”, “yanmaq” kimi metaforlar yalnız simvolik deyil; onlar astronomik və psixoloji harmoniyanın da parçasıdır.

Sufi poeziyasında işlənən “nur”, “güzgü”, “pərdə”, “yanmaq” kimi metaforlar yalnız poetik ifadə deyil. Onlar həm kosmik proseslərin, həm də insan ruhunun səfərinin müxtəlif mərhələlərinin arxetipləridir. “Güzgü” insan qəlbinin kainatı əks etdirmə qabiliyyətini, “pərdə” məhdud şüurun qatlarını, “yanmaq” isə eqonun əriməsini, yəni ruhun yüksəlişini bildirir. Bu simvollar eyni zamanda astrologiyanın əsas prinsipləri ilə səsləşir: Marsın “yanmaq” energetikası, Neptunun “pərdə” funksiyası, Ayın “güzgülük” xüsusiyyəti və Günəşin “nur” mahiyyəti insan psixikasında ciddi rezonans yaradır.

Ruh elmi baxımından simvol kainatla insan arasında kodlaşdırılmış əlaqədir. Bu əlaqə təsadüfi deyil: Yerin Günəş ətrafında dövrü, planetlərin cazibə sahələri, Ayın gelgitlərə təsiri kimi astronomik faktlar insan şüuru və bioloji ritmlərə paralel şəkildə işləyir. Məhz buna görə əcdadlar göyə baxmadan özlərini anlaya bilmirdilər — çünki ruhun dili də elə göy cisimlərinin ritmləri kimi dövri və təkamülidır.

İman insanı göydən yerə, yerdən qəlbə yönləndirən simvol şəbəkəsi yaradır. Elmin izah edə bilmədiyi “mənəvi rezonansı” bu simvollar tamamlaya bilir.

İman sualın çərçivəsini dəyişəndə

İmanın ən güclü tərəfi onun hər sahəyə eyni cavabı verməsi deyil, hər cavabı öz sahəsinin içindən mənalandırmasıdır. Elmin mexanizmini, psixologiyanın davranışlarını, astronomiyanın sonsuzluğunu və sosiologiyanın qaydalarını birləşdirən şey, insana “yerini göstərmək” gücüdür.

İman, əslində, cavabdan daha çox çərçivə yaradır: insan suallarının xaosunu nizamlayır, mənanı bərpa edir və insana həm daxili, həm sosial, həm də kosmik miqyasda bir mərkəz verir. Bu səbəbdən iman yalnız dini fenomen deyil — o, insanın ən dərin və ən rasional axtarışlarının təməlində dayanan universal mexanizmdir.