Səmərəlilik və ya faydalılıq – şəxsi zamanın dəyəri

İqtisadi və peşə mühitlərində tez-tez qarışdırılan anlayışlar – səmərəlilik və faydalılıq – yalnız resursların istifadə səviyyəsi ilə ölçülmür. Bu anlayışlar həm də istifadə olunan zamanın keyfiyyətinə, iş şəraitinə və şəxsi inkişaf imkanlarına bağlıdır. Bir insan qısa müddətdə çox resurs sərf edərək yüksək nəticə əldə edə bilər, lakin uzun müddətdə həm şəxsi həyatına, həm də təcrübəsinə, yaradıcılıq qabiliyyətinə, sağlamlığına və ümumi faydasına ciddi təsir göstərə bilər. Azərbaycandakı əmək və maaş statistikasından götürülən rəqəmlər bu fərqləri və onların nəticələrini aydın göstərir. 

Məhsuldarlığın ölçülməsi: sadəcə saat yox, keyfiyyət və motivasiya

Məhsuldarlıq yalnız işlənən saatlarla ölçülmür. Keyfiyyət, innovasiya, yaradıcılıq, sağlamlıq, enerji və motivasiya da önəmli rol oynayır. Təşkilat daxilində saat 9-dan axşam 6-ya qədər işləmək, fasiləsiz icra işləri, gözlənilməz görüşlər və təcili çağırışlar işçinin yaradıcılıq və öyrənmə qabiliyyətini azalda bilər. Uzun iş saatları həm fiziki, həm də psixoloji yorğunluğa, stress və burnout riskinə səbəb olur. Digər tərəfdən, müstəqil fəaliyyət zamanı işçi səhərin məhsuldar saatlarında dərin tədqiqat və yaradıcılıq işlərinə fokuslana, icra işlərini isə daha az məhsuldar vaxtlara saxlaya bilər.

Sosial şəbəkə nümunəsi: qısa diqqət qazancı və uzunmüddətli etibar

Sosial şəbəkələrdə bir influencer həssas və qıcıq yaradan mövzular paylaşaraq qısa müddətdə baxış sayı və “like” göstəricilərini 2–3 dəfə artıra bilər. Bu, onun qısamüddətli səmərəliliyini göstərir, lakin uzunmüddətli etibar, izləyici etimadı və reputasiyaya mənfi təsir göstərə bilər. İş dünyasında da qısa müddətli səmərəlilik həmişə uzunmüddətli fayda ilə eyni olmur.

Fayda-səmərəlilik balansı üçün strategiyalar

Ən ideal yol həm təşkilat daxilində, həm də müstəqil fəaliyyətlə fayda və səmərəliliyi balanslaşdırmaqdır. Frilanser iqtisadçılar, müstəqil məsləhətçilər və sosial təsirli bizneslər buna nümunədir. İş saatlarının məqbul olması, şəraitin tükənmə riskini azaltması və əmək haqqının iş yükünə uyğunluğu həm səmərəliliyi, həm də uzunmüddətli faydalılığı artırır. Şəxsi layihələrə və öyrənməyə vaxt ayırmaq isə insan kapitalının inkişafını təmin edir.

Dəyər ölçüsü olmadan səmərəlilik yarımçıqdır

Səmərəlilik yalnız nəticəyə fokuslanır, faydalılıq isə həm nəticənin, həm də onun sosial, etik və strateji dəyərinin nəzərə alınmasını tələb edir. Ən yüksək fayda yaradan fəaliyyət həm səmərəli, həm də uzunmüddətli etibar, reputasiya və sosial rifahı qoruyan fəaliyyətdir. Səmərəlilik faydalılığın alt hissəsi olsa da, təkbaşına məqsəd olmamalıdır.

Qısamüddətli qazanc yox, uzunmüddətli dəyər

Rəqəmsal və iqtisadi mühitdə tez nəticə çox cazibədar görünür. Lakin əsas meyar yalnız qısamüddətli göstərici olmamalıdır. İş həyatında, sosial şəbəkələrdə və siyasətdə uğurlu fəaliyyət səmərəliliklə faydalılığın balansına əsaslanır. Uzunmüddətli fayda, davamlılıq və təsir real strategiya qurmaq və obyektiv qərar vermək üçün vacibdir.

Tanınmış iqtisadçıların və tədqiqatçıların işləri

John Pencavel uzun iş saatlarının məhsuldarlığa mənfi təsirini araşdırıb və göstərib ki, həddən artıq uzun həftəlik iş saatları saat başına məhsuldarlığı azaldır, qəzalar və xəstəlik riskini artırır. Nicholas Bloom isə Çində aparılan təcrübədə evdən işləməyin performansı artırdığını göstərib, lakin təşkilat daxilində görünürlük və karyera risklərini qeyd edib. Gary S. Becker isə zamanın iqtisadi resurs olduğunu və iş, ev işi, istirahət və təhsil arasında balansın vacibliyini vurğulayıb. Herbert Simon diqqəti iqtisadi resurs kimi təsvir edərək fasiləsiz dərin işin məhsuldarlığın əsas prediktoru olduğunu bildirib. Amartya Sen rifahı yalnız gəlir və istehlakla ölçməyin yanlış olduğunu, insanın imkanlarının (capabilities) əsas olduğunu vurğulayıb. Ronald Coase firmaların bazarla müqayisədə əməliyyat xərclərini azaltmaq üçün yarandığını izah edib, Michael Jensen və William Meckling isə agentlik məsələləri vasitəsilə təşkilat daxilində maraqların necə formalaşdığını açıqlayıb.

Beləliklə, təşkilat daxilində işləmək qısa müddətdə səmərəli, amma uzunmüddətli fayda baxımından məhdud nəticə verə bilər, müstəqil fəaliyyət isə uzunmüddətli fayda təmin etsə də qısamüddətli səmərəlilikdə qeyri-müəyyən ola bilər. Ən sağlam yol hər iki tərəfi birləşdirən balanslı modellərdə – frilanserlik, müstəqil məsləhətçilik və sosial təsirli layihələrdə – ortaya çıxır.