İnsan cəmiyyətləri tarix boyu heç vaxt bərabər olmamışdır. Tarixin hər mərhələsində zənginliklə kasıblıq arasında fərqlər mövcud olub və bəzi dövrlərdə bu uçurum elə bir səviyyəyə çatıb ki, cəmiyyətlərin sosial və siyasi quruluşu sarsılıb. Zənginlərlə kasıblar arasındakı qeyri-bərabərlik, zamanla daha dəqiq rəqəmlərlə ölçülmüş və tarixin sosial-iqtisadi nizamını dəyişdirən əsas qüvvələrdən biri kimi qiymətləndirilmişdir. Bu fərqin səbəbləri, təzahür formaları və nəticələri insanlığın inkişaf yolunda dərin izlər buraxıb.
Qədim dövrlər: Əkinçilik və qeyri-bərabərliyin başlanğıcı
Əkinçilik cəmiyyətlərinin yaranması ilə artıq məhsul istehsalı və torpağın şəxsi mülkiyyətə çevrilməsi qeyri-bərabərliyin təməlini qoydu. İnsanlar arasında sərvət və güc bölgüsü ilk dəfə bu dövrdə kəskin şəkildə üzə çıxdı. Qədim Şumer və Misir kimi sivilizasiyalarda əhalinin kiçik bir təbəqəsi (təxminən 5-10%) resursların əsas hissəsinə sahib idi. Arxeoloji və yazılı mənbələr göstərir ki, Misirdə fironlar və zadəganlar ölkənin sərvətinin 50 - 60%-ni idarə edirdi, kəndlilər isə yalnız əsas ehtiyaclarını ödəmək üçün çalışırdılar. Bu fərqlər cəmiyyətdə narazılığa səbəb olsa da, elitalar öz mövqelərini qoruyaraq qeyri-bərabərliyi sistemləşdirə bilmişdilər.
Antik dövr: Quldarlıq və sinfi uçurum
Antik Yunanıstan və Roma imperiyasında qeyri-bərabərlik yeni formalar aldı. Cəmiyyətin təməlində quldarlıq dururdu. Roma İmperiyasının əhalisinin böyük bir hissəsi (qullar və yoxsullar) hüquqsuz idi və iqtisadi resurslardan məhrum qalırdı. Bu dövrdə zənginlərin ən üst 1 - 2%-i sərvətin 16%-dən çoxuna nəzarət edirdi. Tədqiqatlar göstərir ki, Roma cəmiyyətinin Gini əmsalı təxminən 0.4 - 0.6 arasında olub ki, bu da yüksək qeyri-bərabərlik göstəricisidir. Sinfi narazılıq Plebs üsyanlarına səbəb oldu, lakin bu üsyanlar qısa müddətli dəyişikliklərdən başqa ciddi nəticələrə gətirib çıxarmadı.
Orta əsrlər: Feodalizm və kəndli üsyanları
Feodal cəmiyyətlərdə qeyri-bərabərlik əsasən torpaq mülkiyyətində özünü göstərirdi. Zəngin feodallar cəmiyyətin yalnız 2%-ni təşkil etsə də, torpağın 80%-nə sahib idilər. İngiltərədə 1381-ci il Kəndli Üsyanı kimi hadisələr bu qeyri-bərabərliyin pik nöqtəyə çatdığını göstərirdi. Bu sistem əsrlərlə davam etsə də, kəndlilərin narazılığı sosial münasibətlərin tədricən dəyişməsinə səbəb oldu. Gini əmsalı bu dövrdə də yüksək qalırdı, lakin qeyri-bərabərlik daha çox sosial hierarxiya və hüquqsuzluq üzərində qurulmuşdu.
Sənaye inqilabı: Kapitalizm və işçi sinfinin mübarizəsi
18-ci və 19-cu əsrlərdə sənaye inqilabı qeyri-bərabərliyi yeni səviyyəyə qaldırdı. Fabriklərdə çalışan işçilər ağır şəraitdə aşağı maaşlarla işləyirdi, kapitalist sinif isə sərvət toplamaqla məşğul idi. Bu dövrdə zənginlərlə kasıblar arasındakı uçurum daha dəqiq ölçülməyə başladı. Böyük Britaniyada ən zəngin 10% milli gəlirin 50%-dən çoxuna sahib idi. ABŞ-da zənginlərin gəliri orta işçinin gəlirindən 40 dəfə çox idi. Sosial ədalətsizlik narazılıqlar doğurdu və nəticədə sosialist ideyalar yüksəlişə keçdi. Rusiyada 1917-ci ildə baş vermiş Oktyabr İnqilabı, Fransada isə Böyük İnqilab qeyri-bərabərliyin maksimum həddə çatmasının ən dramatik nəticələrindən idi.
20-ci əsr: Müharibələr, islahatlar və rifah dövlətləri
20-ci əsrin ortalarında, xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra, iqtisadi qeyri-bərabərlik nisbətən azaldı. ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində sosial rifah dövlətləri yaradıldı, zənginlərlə kasıblar arasındakı fərq azaldı. Bu dövrdə Gini əmsalı 0.3 - 0.4 aralığına qədər endi. Ancaq 1929-cu ildə başlayan Böyük Depressiya qeyri-bərabərliyin ağır nəticələrini üzə çıxardı. 1920-ci illərdə ABŞ-da ən zəngin 1% milli gəlirin 24%-ni əldə edirdi. Depressiya sonrasında iqtisadi islahatlar qeyri-bərabərliyi müvəqqəti azaltsa da, əsas problemlər tam həll edilmədi.
Müasir dövr: Qloballaşma və texnoloji qeyri-bərabərlik
21-ci əsrdə texnologiyaların inkişafı və qloballaşma zənginlərlə kasıblar arasındakı uçurumu daha da genişləndirib. 2020-ci ildə dünyada ən zəngin 1% sərvətin 43%-nə sahib idi, ən kasıb 50% isə cəmi 2%-lik paya malik idi. Gini əmsalı qlobal səviyyədə təxminən 0.6-ya yaxınlaşmışdır ki, bu da yüksək qeyri-bərabərliyin göstəricisidir. Bəzi fərdlərin sərvəti hətta bütöv ölkələrin ümumi daxili məhsulunu üstələyir. Məsələn, Jeff Bezos və Elon Musk kimi şəxslər təkbaşına milyardlarla dollarlıq sərvətə sahibdir, halbuki milyonlarla insan aclıq həddində yaşayır.
Rəqəmlərin danışdığı tarix
Tarix boyu qeyri-bərabərlik rəqəmlər vasitəsilə daha anlaşılan olub. Gini əmsalı yüksəldikcə və zənginlərlə kasıblar arasındakı gəlir nisbəti böyüdükcə cəmiyyətlərdə narazılıq artıb. Bu rəqəmlər həm də xəbərdarlıq edir ki, qeyri-bərabərlik ciddi həddə çatdıqda, cəmiyyətlərdə sabitlik təhlükə altına düşür. Tarix də göstərir ki, ya islahatlar, ya da inqilablar bu uçurumu mütləq dəyişdirir.
Bu gün də dünya eyni seçim qarşısındadır: Qeyri-bərabərliyə qarşı kollektiv həll yolları tapılmasa, tarix özünü təkrar edə bilər.