Avtomobil sektorunun dönüş nöqtəsi – bazarlar üçün risk və imkan hədlər

2025-ci ilin birinci yarısında qlobal avtomobil qeydiyyatları 37.4 milyon ədədə çatmışdır ki, bu ötən il ilə müqayisədə təxminən 5 % artımdır. European Automobile Manufacturers’ Association (ACEA) hesabatına görə Çin bazarında 12 %-lik artım baş verib, halbuki Avropa qeydiyyatları 2.4 % azalıb. Bu, avtomobil sektorunda sadəcə “yenidən artım” deyil, həm də “yenidən qurulma” mərhələsinin başladığını göstərir: istehsal həcmləri, tələbat profili və regionlar üzrə fərqlər ciddi şəkildə dəyişir.

Sektor bir tərəfdən elektrikləşmə, onlayn platformalar, proqram yönümlü avtomobillər kimi texnologiya trendləri ilə formalaşır, digər tərəfdən tənzimləmə və makroiqtisadi risklər — inflyasiya, faizlərin yüksəlməsi, istehlakçının alıcılıq qabiliyyətinin zəifləməsi — bazarların diqqətindədir. Məsələn, Avropa İttifaqı avtomobil istehsalında 2025-ci ildə 2.6 % düşüşlə qarşılaşıb, bu isə yüksək enerji xərcləri və CO₂ tələblərinin sərtləşməsi ilə əlaqələndirilir. 

Böyük detallar – maliyyə bazarlarının nəyə baxmalı olduğu

Maliyyə bazarları üçün avtomobil sektoru sadəcə istehsal sayı deyil — kredit riski, tədarük zənciri problemləri və texnologiya dəyişiklikləri kimi çox qatlı risklər və imkanlar təklif edir. Məsələn, ABŞ-da və Avropada avtomobil kreditləri və sub-prime sektoru ilə bağlı məsələlər artmaqdadır. Bu tendensiya investorlara istiqamət verə bilər — yüksək borclu avto­tədarükçülər və kreditlə avtomobil alan istehlakçılar daha çox risk altındadır.

Britaniyada 2025 oktyabrında yeni avtomobil qeydiyyatları cəmi 0.5 % artıb — 144 948 ədəd. Halbuki tam elektrik (BEV) seqmenti 23.6% artıb və bazar payı 25.4%-ə yüksəlib. Bu da göstərir ki, “köhnə mühərrikli avtomobillər” düşməkdədir — benzinli satışlar 11.6% azalaraq, dizel 22.9 % enib. Bunun nəticəsində avtomobil istehsalçıları və tədarükçüləri gələcək investisiyaları elektrik və hibrid sistemlərə yönəldirlər.

Eyni zamanda, avtomobil proqramlaşdırma bazarları sürətlə böyüyür: “software-defined vehicle” anlayışı çərçivəsində avtomobillər artıq “hamısından proqram kimi” düşünülür — bu bazarın 2030-cu ilədək 400-600 milyard dollar, bəlkə də 1 trilyon dollar dəyərinə çatacağı proqnozlaşdırılır. Beləliklə, avtomobil sektoruna investor kimi baxanlar üçün “köhnə” istehsal maşınına baxmaqla yanaşı “proqram, elektronika, akkumulyator, batareya mineralları, tədarük zənciri” sahələrinin də vacib olduğunu anlamalıdırlar.

Azərbaycana və regiona baxış

Azərbaycan və region üçün avtomobil sektoru birbaşa istehsal həcmi baxımından qlobal ölçüdə önəmli olmasa da, idxal-ixrac, kreditlə avtomobil satışı, akkumulyator və yeni enerji vasitələri (NEV) kimi istiqamətlərdə təsiri ola bilər. Qlobal baza istehsalı və texnologiya trendləri regiona da ötürülür: idxal avtomobillərinin təchizatında qiymətlər artarsa, kredit faizləri yüksəksə, bazar tənəzzülə uğraya bilər. Bu isə bank sektorunu və avtomobil satışı kreditlərini izləyən investorları maraqlandırmalıdır.

Gələcəyə dair mülahizələr və səhmlər üçün siqnallar

Sektorun həm fundamental, həm də texniki baxımdan investorların radarında olması məsləhətdir. Fundamentallıq baxımından, elektrik avtomobillərinin market payının artması, tədarük zəncirində Çin və Avropanın komponent asılılığının artması, istehsalın regionlara bölünməsi kimi faktorlar diqqətəlayiqdir. Məhsuldarlıq artımı bəzi regionlarda azalmaqda olsa da, texnologiya keçidi yeni investisiya imkanları açır. Misal üçün, akkumulyator istehsalı, batareya mineralları, proqram/sistem təminatçıları diqqətdədir.

Texniki baxımından isə avtomobil istehsalçıları və tədarükçülərinin qiymət hərəkəti bərabər-çəkmə mərhələsindədir: yeddi-səkkiz ay öncəki kimi “sürətli artım” yoxdur, lakin “stabil transformasiya” mərhələsi başlayıb. Belə bir zamanda, investorlar üçün aşağıdakı siqnallar maraqlı ola bilər: kreditlə avtomobil satışlarının azalması → faizlərin və kredit şərtlərinin sərtləşməsi; elektrik avtomobillərinə yönəlmiş subsidiyalar/vergilərin dəyişməsi → bazar paylarının dəyişməsi; tədarük zəncirində Çin-mərkəzli komponentlərinin təchizatında gecikmələr → istehsal və gəlirlərdə təzyiq.

Səhmlər baxımından, bir avtomobil istehsalçısı və ya tədarükçü şirkətli balansa baxarkən əgər: (a) neft və enerji qiymətlərinin artımı nəticəsində istehsal xərcləri artarsa, (b) faizlərin yüksəlməsi kreditlə satışları azaldırsa və (c) tədarük zəncirində mineralların qiyməti qalxırsa — bu, gəlirlilik üçün mənfi amil ola bilər. Digər tərəfdən, elektrik avtomobili segmentində liderlik edən və proqram/sistem yönümlü dayanıqlı biznes modeli olan şirkətlər üçün müsbət impuls ola bilər. 

Risklər çoxdur, amma fürsətlər də

Ölkələrin nəqliyyat strategiyaları möhkəmləndikcə — məsələn, subsidiyalar, vergilər, tənzimləmələr vasitəsilə — avtomobil sektoru yalnız maşın satışı sahəsi olmayıb, investisiya üçün çoxşaxəli bir sahəyə çevrilir. Bu sahədə “köhnə normallıq” — benzinli avtomobil istehsalı və satışının artımı — artıq keçmişdə qalır. İstehsal bölgələrinin dəyişməsi, yeni enerji vasitələrinin yüksəlişi, proqram-yönümlü avtomobillərin gəlməsi və kredit sistemində artan risklər bazarların diqqətindədir.

Azərbaycan investorları üçün birbaşa istehsal sahəsi olmasa da, idxal, avtomobil krediti, komponentlərin qiyməti və qeyri-maddi təsirlər (məsələn, tədarük gecikmələri, qiymət artımları) kimi tranzit olaraq təsir edə bilər. Yəni bu sektor ölkənin makroiqtisadi göstəricilərində və bank kredit portfellərində dolayı görünə bilər.

Bu baxımdan, avtomobil sektoru indi “statik səhifəni bağlayıb, dinamik transformasiyaya keçid mərhələsindədir”- deyə bilərik. Bu mərhələdə investisiya zamanı “nə dəyişir” sualına cavab vermək vacibdir — yalnız “nə satılır” yox, “necə, hansı texnologiya ilə, hansı tədarük zənciri ilə” satıldığına baxmaq lazımdır.